Разводот на родителите е едно од најстресните искуства што можат да ги имаат децата, а факт е дека влијае на многу деца и млади. За детето, разделбата на родителите значи дека мама и тато повеќе не се заедно и дека треба да се најдат нови начини на функционирање во разнишаната безбедност на семејниот дом.
Да се остане во „лош брак“ поради децата?
Порано, наодите од истражувањата посочуваа на бројни негативни последици од раздвојувањето на родителите врз децата – емоционални, когнитивни, академски, социјални, во однесувањето. Многумина се сомневаа дека разводот на родителите е толку опасен за детето што е подобро да се остане во „лош“ брак заради децата.
Денес, истражувањето и клиничката пракса јасно укажуваат дека за децата, „добриот развод“ е подобар од „лошиот брак“, односно дека она што им штети на децата е токму родителскиот конфликт, а не самиот развод.
Наместо тоа, ставањето на товарот на нивната лична несреќа врз децата испраќајќи им порака дека тие се одговорни за тоа што родителите остануваат заедно и покрај несогласувањата е далеку поштетно од разводот на родителите кои преземаат одговорност за својот живот и однос.
Честопати слушаме од мајки и татковци дека останале во брак, за децата да имаат мајка и татко или цело семејство, исто така слушаме дека другите ги советувале да го сторат тоа и дека се чувствуваат виновни кога размислуваат за развод. Затоа е важно за нас да нагласиме јасно и недвосмислено – родителскиот конфликт, а особено сведочењето на семејно насилство и чувството на одговорност за несреќата на родителите, се многу поштетни за децата отколку чинот на разделување на родителите.
Зошто е важно родителите да го сакаат своето дете повеќе отколку што се мразат меѓусебе?
Прилагодувањето на детето кон разводот на родителот најмногу зависи од тоа какoв e односот на родителите по разводот. Психолозите разликуваат три основни форми на развод: (1) развод како деловен договор, во кој родителите немаат блиски или пријателски односи, но се договараат околу детето фер и коректно; (2) пријателски развод, во кој родителите навистина остануваат пријатели, се дружат и одржуваат блиски односи и (3) висококонфликтен развод. Постојат бројни дефиниции за развод со висок конфликт, но во современата наука преовладуваат оние што ја земаат предвид положбата на детето. Според огромното мнозинство на дефиниции, висококонфликтниот развод се карактеризира со фактот дека родителите не успеваат да ги остават настрана проблемите со партнерот и да изградат родителска врска, туку продолжуваат со конфликтите во кои потребите на детето паѓаат во втор план.
Важно е да се разбере дека само затоа што некој бил „лош сопруг“ или „лоша сопруга“ не значи дека мора да биде „лош родител“. И дури и ако тој е „лош родител“ според некои стандарди, тој е единствената мајка или единствениот татко што детето го има. Освен кога тој родител е објективно опасен за животот, здравјето и безбедноста на детето, за што се прават сложени стручни проценки во повеќе сектори, во најдобар интерес на детето е тој да го има и другиот родител во животот. Исто како што детето е генетски пола мама, пола тато, детето е такво и во емоционален смисол. На детето му треба барем дел од позитивната слика на двајцата родители, за да може да се идентификува со нив и да верува дека е и самото добро и вредно. Интересно, детето чии родители се однесуваат насилно речиси никогаш не ги обвинува родителите за тоа, туку самиот себе. Со пораката дека нешто не е во ред со него, дека не е достојно за љубов, детето продолжува со животот, што никој родител навистина не го сака.
Децата чии родители се во многу конфликтен развод, често „танцуваат“ меѓу нив, учат да го задоволуваат секој родител поединечно, да ѝ го кажуваат на мама тоа што таа сака да го чуе, а на тато тоа што тој сака. Дури и кога родителите не кажуваат јасно што сакаат од своите деца, тие ги читаат невербалните сигнали и стануваат вистински професионалци во проценката на состојбата и потребите на нивните родители. Тие честопати се губат на патот. Кога ќе ги прашате овие деца што сакаат, каква потреба имаат и што чувствуваат, тие многу често не знаат како да одговорат на овие прашања. На подоцнежна возраст, тие исто така можат да ја користат несоработката на нивните родители и, на пример, да излегуваат до изутрина а за тоа да не дознаат ниту мама ниту тато, да добијат двојно повеќе пари за училишно патување и слично. Различни студии покажуваат дека децата од високо-конфликтни родителски разводи имаат 2-5 пати поголема веројатност да имаат клинички тешкотии во однесувањето и доживувањата отколку децата чии родители се развеле мирно.
Во најдобар интерес на детето
Многумина зборуваат за најдобриот интерес на детето – родители, психолози, социјални работници, адвокати, посебни старатели, судии … Сепак, дефинициите за најдобриот интерес на детето често се различни за различни луѓе. Понекогаш се чини дека родителите се кријат зад поимот најдобар интерес на детето за да го реализираат сопствениот интерес, свесно или несвесно. Најдобри интереси на детето вклучуваат остварување на правата на детето и исполнување на потребите на детето.
Во контекст на разводот од родителите (освен ако родителот не му штети на здравјето, животот и безбедноста на детето), најдобриот интерес на детето се постигнува преку достапноста на двајцата родители, активно охрабрување од двајцата родители дека детето има слободна врска со другиот родител (во договорени или од системот одредени рамки), заштита на детето од развојно несоодветни информации (како што се партнерски или финансиски несогласувања) и родителска соработка (барем) околу важни аспекти од животот на детето. Понекогаш наидуваме на случаи кога е потребно многу напор да се исполнат овие услови. Притоа, има бројни проблеми, но во секој случај, постојат решенија кога родителите имаат капацитет и се мотивирани да дејствуваат во најдобар интерес на детето (според професионалната дефиниција за најдобриот интерес на детето, а не според лична проценка).
Современите европски и светски упатства за експерти од оваа област препорачуваат дека подготвеноста на родителите да го вклучат другиот родител во воспитувањето и грижата за детето (во договорената или системски дефинирана рамка) е еден од главните критериуми за проценка на родителскиот капацитет.
Децата во центарот (на конфликтот)
„Понекогаш романтичната страст се претвора во силна омраза и потреба за одмазда“ (Мишел, 2002; стр. 119). Без оглед на фактот дека родителите треба да се фокусираат на потребите на детето, се чини дека честопати децата се наоѓаат во центарот на нивните конфликти. Иако децата имаат негативни последици по нивното ментално здравје дури и од тоа што биле сведоци на висок родителски конфликт, ситуацијата е многу потешка кога родителите се обидуваат да ги направат своите деца активни актери во решавањето на партнерските проблеми.
Што е оттуѓување?
Постои жестока полемика во пошироката и стручната јавност за концептот на отуѓување на децата. Некои автори веруваат дека отуѓувањето е синдром кој треба да претставува посебна дијагностичка категорија. Некои автори ја препознаваат отуѓеноста, но не сметаат дека тоа е посебна дијагноза затоа што таа всушност претставува форма на емоционална злоупотреба. Некои автори (претежно во САД) тврдат дека тоа е нарушување на приврзаноста на детето кон едниот родител под влијание на другиот родител. Некои автори зборуваат за манипулирање со деца, „перење мозок“.
Апсолутен консензус не е постигнат, но она што недвосмислено го признаваат професијата и науката ширум светот се родителско однесување насочено кон нарушување на односот на детето со другиот родител, без оглед дали е свесно или несвесно.
Без разлика дали овие однесувања ги нарекуваме отуѓување, манипулација или со некое трето име, не е толку важно колку што е важно да ги препознаете и да ги заштитите децата од нив.
Темата за отуѓување е исклучително тешка, емотивно обоена и го покренува прашањето за личните вредности, искуства, мислења и погледи на светот. Исто така, отуѓувањето на детето често делува контраинтуитивно на луѓето кои не се образовани и искусни во оваа област. Луѓето не можат да разберат како е можно „љубовта да биде прогласена за патологија“, како е можно „перење мозок на дете“, како е можно во најдобар интерес на детето да не му се „задоволи желбата со кого сака да живее“, и слично.
Различни лица на оттуѓувањето
Во овој дел, накратко ќе ги објасниме најчестите стратегии за отуѓување што ги користат родителите.
Прекумерно задоволување на детето (на пример, дозволување на детето да јаде многу слатки, да остане будно подолго, да игра игри и да гледа филмови што не му е дозволено со другиот родител)
Изоставување на позитивните искуства со другиот родител (на пример, едниот родител е отсутен подолго време поради работа или болест, а другиот родител целосно ги игнорира позитивните искуства што ги имало детето со него, не го спомнува, ги отстранува заедничките фотографии, играчките што му ги купил родителот.
Пренагласувајќи го неуспехот на другиот родител (на пример, кога едниот родител доцни да го земе детето од тренинг, другиот родител за тоа вели дека „го заборавил, го оставил на патот како куче“ итн., го носи детето во центрите за социјална работа и во полицијата, известува за занемарување)
Претерано задирање во односот помеѓу детето и другиот родител (на пример, повикување на детето на мобилен телефон и испраќање пораки поголемиот дел од времето додека детето е со другиот родител, наметнување свои правила на однесување додека детето е со другиот родител, постојано испрашување за тоа како го поминува времето, и слично)
Попречување на контактот на детето и другиот родител (забрана за контакт или изговори за да не се оствари контакт, како што се обука, прегледи, роденденски забави, настинки, учење за тест баш кога е време за поминување време со другиот родител)
Покажување непријатни емоции кога детето има врска со другиот родител (на пример, покажување тага, лутина, страв, загриженост, или со зборови или однесување, во некои случаи и игнорирање на детето, целосно емоционално заладување)
Испраќање на двојни пораки до детето (на пример, со зборови се охрабрува детето да се сретне со другиот родител, а притоа се плаче или му се кажува на детето „оди слободно, ваљда дека нема да умрам од грижа“ / „слобдно оди, нема да ти се случи ништо страшно“)
Негативно коментирање за другиот родител (на пример, наведувајќи дека другиот родител е лоша личност)
Лажни обвинувања за злоупотреба (на пример, охрабрување на детето да каже дека другиот родител го претепал, дека го допрел до неговите интимни делови итн., кога тоа не е точно)
Пасивно дозволување на другите членови на семејството или пријателите да го оттуѓуваат детето (на пример, родителот не го оттуѓува самостојно, но им дозволува на неговите родители да го прават тоа)
Споделување на несоодветни информации со детето (на пример за судски постапки, брачни односи, насилство на кое детето не било сведок)
Пресврт во улогата дете-родител (на пример, барање од детето да се грижи за чувствата на родителите, вербално или невербално)
Замена на биолошкиот родител со нов партнер (на пример, барање новиот партнер да се нарече татко или новата партнерка – мајка)
Поттикнување на гневот на детето кон другиот родител (на пример, детето е луто затоа што едниот родител му го зел мобилниот за да учи, а другиот родител го зајакнува гневот на детето, не му дозволува да ја заборави ситуацијата)
Ограничување на комуникацијата помеѓу детето и другиот родител (на пример, забрана за телефонски повици без вистинска причина)
Ускратување на информации за детето (на пр.за преселба, лекарски прегледи)
Поттикнување чувството на вина на детето ако добро се забавува со другиот родител (на пример, нагласувајќи дека другиот родител е страшна личност која само го „купила“ детето со одење во парк)
Неможноста да се оддели сликата за себе и за детето (на пример, кажување на детето дека другиот родител НЕ оставил „НАС“ кога тој или таа ќе поднесе барање за развод)
Постојат навистина многу примери за оттуѓувачко однесување и секој случај е приказна за себе. Преку овие примери, само ја илустрираме насоката во која одат родителите кога свесно или несвесно ги нарушуваат односите на детето со другиот родител.
Дали одбивањето на родителот е секогаш оттуѓување?
За жал, во пракса се случува терминот оттуѓување да се обиде да се злоупотреби, односно понекогаш одбивањето на дете да се толкува лаички, како оттуѓување, а всушност тоа е сосема поинаков процес во семејството. Постои оправдано одбивање на контакт со родителот, како и хибридни случаи. На пример, ако родител злоупотребил дете, ако страда од тешка ментална болест што имала негативно влијание врз детето, ако детето било сведок на злоупотреба на зависноста на родителот, детето може да одбие контакт со него без оттуѓување.
Слично на тоа, во хибридни случаи, едниот родител дава причини на кои другиот родител има реакции на оттуѓување. На пример, еден родител викал на детето поради лоша оценка. Детето доаѓа кај другиот родител и се жали на викањето. Другиот родител го поттикнува гневот и повредата на детето, го снима неговото сведочење на својот мобилен телефон, ги известува за родителот кој викал сите институции, бара забрана за контакт. Родителот кој викал на детето не требало да го стори тоа. Сепак, родителот кој го „искористил“ овој пропуст на опишаниот начин, не го сторил тоа само заради заштита на детето. Најдобар начин да го провериме ова е искрено да се запрашаме – ако сме сè уште во брак, ако сме во добри односи и ако се грижиме за зачувување на авторитетот на другиот родител, што би сториле во таа ситуација? Веројатно би го повикале другиот родител, ќе видиме што се случило и ќе разговараме за тоа како да реагираме посоодветно во иднина. Единствената разлика во овој случај е тоа што родителите се во процес на висококонфликтен развод, што е одраз на нивната врска како партнери, а не како родители.
Зошто родителот го оттуѓува детето?
Некои родители се во состојба на шок, психолошка криза веднаш по разводот и не знаат како да се справат со новите околности. Некои родители имале толку мачен партнерски однос што не можат да се одделат од сопствените емоции, но сакаат активно да работат на себе. Тие несвесно му штетат на детето, но со текот на времето и стручната поддршка ги препознаваат своите грешки и го менуваат однесувањето.
Некои родители не го сфаќаат својот дел од одговорноста и не се подготвени да го променат однесувањето во најдобар интерес на детето. Некои од нив имаат проблеми од сопствените рани искуства (недостаток на врска со нивниот родител / родители, напуштање од родителите, занемарување, злоставување), потоа имаат нерешено партнерство со другиот родител, можат да ги проектираат своите стравови (на пример, да ја изгубат љубовта на детето) и чувство на вина (на пр. за неуспешен брак) врз детето и тие може да се обидат да ја зачуваат сопствената самодоверба преку оттуѓување (на пример, јавно покажување дека другиот родител е виновен за разводот и лошата врска). Кај родителите кои оттуѓуваат почесто се наоѓаат нарушувања на личноста (или барем елементи на нарушување на личноста) отколку кај општата популација. Повеќето од овие процеси се случуваат несвесно, но тоа не го ослободува родителот од обврската да преземе одговорност.
Дали се тоа секогаш мајките?
Истражувањата и клиничката пракса постојано покажуваат дека оттуѓувањето нема никаква врска со полот на родителите. Како што некој не е подобар родител едноставно со тоа што е мајка, така и не е оттуѓувач со тоа што е мајка. Заблудата дека тие повеќе ги оттуѓуваат децата веројатно се должи на фактот дека оттуѓувањето е обично од страна на оној што има моќ, а повеќето деца продолжуваат да живеат со своите мајки, што им дава поголема моќ.
Затоа е важно да се обезбеди рамнотежа на силите на самиот почеток, што не мора да значи седум дена со мама, седум дена со тато. Детето не е процент ниту може да се подели на проценти. Во зависност од карактеристиките на секое дете и неговите или нејзините животни околности, треба да се обезбеди приближно еднаква вклученост на двајцата родители во животот и воспитувањето. На овој начин, ниту еден родител не може да се однесува како сопственик на детето, па ‘да му го дава’ или ‘да не му го дава’ детето на другиот родител и слично.
Кои се последиците од оттуѓувањето или зошто мора да реагираме?
Децата во висококонфликтните разводи, а особено оттуѓените деца, имаат исти последици врз менталното здравје како и децата кои се злоупотребувани на други начини. Последиците се многубројни и поразителни.
Не можам да бидам сакан
Кога детето ќе порасне со порака дека едниот родител е лош, опасен, не се грижи за него и навистина не го сака, заклучува – не можам да бидам сакан. Родителите се оние кои треба да го сакаат без разлика какво е, и ако детето е систематски информирано дека мама / тато не го сака, тој се прашува: Кој би ме сакал кога не ме сака ниту мојот сопствен родител?
Навистина не можам да бидам сакан
Покрај тоа што детето расте верувајќи дека едниот родител не го сака, тој постепено сфаќа дека е условена и љубовта на другиот родител. Родителот што ги оттуѓува, на детето му дава до знаење, директно или индиректно, дека неговата среќа и љубов зависат значително од одбивањето на другиот родител. Ако родителот навистина го сака детето повеќе отколку што го мрази другиот родител, дали тој, на пример, ќе го убеди да даде лажно сведочење за злоупотреба?
Иако ова е во спротивност со она што повеќето луѓе го очекуваат, значителен број деца нема да се свртат кон родителот кој е безбеден, туку кон оној чија љубов „треба да се заслуж“, родител кој би можел да го напушти. Родителот кој оттуѓува го убедил детето дека оттуѓениот родител не го сака и дека по секоја цена ќе треба да ја заслужи љубовта на родителот кој му останал. Секоја љубов за детето е посакана од животот без љубов на ниту еден родител. Да се изгуби љубовта на двајцата родители, на детето би му било сосема јасно – јас навистина не можам да бидам сакан.
Барем дел од мене е лош
Еден родител континуирано изразува мислење дека другиот родител е лош, дека не е добар, дека му е лут и го спречува да има контакт со детето. Детето го слуша на начин: „И ти си лош“ или „Половина од тебе е лошо“. Ова е особено изразено кога на детето јасно ќе му се каже дека другиот родител е лош, а во исто време детето повремено се споредува со него. Детето го поништува тој дел од себе и бара да го избрише, исто како и оттуѓениот родител.
Кај оттуѓените деца, постои „разделување“ (splitting), или црно-бел поглед на светот. На едниот родител се гледа како на совршен, на другиот како на апсолутно лош. Детето така почнува да го доживува светот, себеси, другите луѓе, ситуации. Тој не ја гледа „сивата зона“, не ги гледа „боите“ во животот. Живее помеѓу идеализација и разочарување. „Splitting“ е когнитивно нарушување, односно вовед во бројни психијатриски нарушувања, како што е гранично нарушување на личноста.
Морам да се прилагодам – незнам сам
Прекумерната зависност што се развива помеѓу оттуѓувачкиот родител и детето предизвикува детето да се фокусира само на мислењето и насоките на тој родител, детето чувствува дека не е способно да носи одлуки сам. Тој е навикнат многу добро да препознава што сакаат другите од него и да се прилагодува за да ја заслужи нивната љубов. Деца со оваа последица се токму оние деца чии родители се прашуваат како западнале во „лошо друштво“ подоцна во адолесценцијата, како се во насилна и контролирана љубовна врска, како прават сè за да бидат популарни. Понекогаш во адолесценција, нивните родители ги прашуваат: „Ако сите скокаа низ прозорецот, дали и ти ќе скокнеше?“. Ова навидум банално прашање за овие деца воопшто не е банално – тие веќе го ризикуваа својот (емотивен) живот за да бидат прифатени од истиот тој родител.
Зошто е оттуѓувањето емоционална злоупотреба?
Емоционална злоупотреба значи „вербален или симболичен чин што резултира или веројатно ќе резултира со значителна психолошка штета на детето. Особено вреден дел од оваа дефиниција се однесува на фактот дека психолошката штета на детето не мора да биде видлива веднаш, што е често случај со оттуѓувањето, но експертите проценуваат дека поради оттуѓувачко или навредливо однесување, постои одредена веројатност за психолошка штета во иднина. На овој начин, можеме барем делумно да дејствуваме превентивно, а не кога детето веќе развива посериозни симптоми, најчесто во адолесценцијата.
Текстот е од ТУКА.
Фото: Pexels
